Οχυρά της Καβάλας του 1914

Τα οχυρά της Καβάλας του 1914
....το τελευταίο σύνορο....

Τα ακόλουθα αποτελούν περίληψη άρθρου μου, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Panzer (Μάιος-Ιούνιος 2007, εκδ. Περισκόπιο). Tο πλήρες άρθρο δημοσιεύθηκε , στην εφημερίδα της Καβάλας "Χρονόμετρο" τον μήνα Αύγουστο του 2008, σε τρία μέρη.

Τα οχυρά της Καβάλας του 1914, άγνωστα στους περισσοτέρους, αλλά σημαντικά για την ιστορία της περιοχής, αποτελούν το θέμα της δημοσίευσης αυτής. Η μοναδικότητα τους έγκειται στο γεγονός ότι δεν αφορούν παραμεθόρια φύλαξη συνόρων, αλλά το τελευταίο προπύργιο του ελληνικού στρατού, όντας αρκετά μακριά από τα βόρεια σύνορα μας.
Κατασκευασμένα το 1914 δεν έγραψαν ένδοξες σελίδες, ούτε έζησαν ηρωικές στιγμές, αφού παραδόθηκαν αμαχητί στους Βουλγάρους το 1916 και μάλιστα κατόπιν συμφωνίας με την κυβέρνηση Σκουλούδη. Οι αγωνίες, οι φόβοι, οι ελπίδες όμως των υπηρετούντων σε αυτά, ήταν οι ίδιες με αυτές όλων των άλλων και για το λόγο αυτό αξίζει να μνημονευθούν.

Η αλφαβήτα της άμυνας

Δέκα συνολικά οχυρά, με αλφαβητική σήμανση (Α,Β,Γ,Δ,Ε,Ζ,Η,Θ,Ι,Κ), αναφέρονται στις πηγές του Γ.Ε.Σ. και σε στρατιωτικούς χάρτες της εποχής. Στην παρούσα δημοσίευση για λόγους χώρου θα αναφερθούν τα σημαντικότερα. Με την λογική αυτή η παρουσίαση αναφέρεται στα οχυρά Α νότια και Β, Γ, βόρεια του σημερινού κόμβου της Ν. Καρβάλης στην Ν. Εγνατία και δυτικά της κοιλάδας του Χαλκερού Ξεκινώντας από το οχυρό Α στο λόφο του ακρωτηρίου Σπαθί (όπου βρίσκεται το εμπορικό σήμερα λιμάνι του εργοστασίου λιπασμάτων Ν. Καρβάλης) συνεχίζουν με σχεδόν ευθεία κατεύθυνση προς βορά με κορύφωση το οχυρό Δ. Αντίστροφη διάταξη, δηλαδή από βόρεια προς νοτιοδυτικά ακολουθούν και καταλήγουν στο οχυρό Κ στο λιμάνι Ελευθερών προστατεύοντας έτσι και τους θαλάσσιους δρόμους στα νότια του όρους Συμβόλου. Σχηματίζουν μια “τριγωνική ασπίδα” προστασίας, έχοντας πρακτικά αγκαλιάσει την Καβάλα. Ιδιαίτερα τα Α,Β,Γ καλύπτουν το παλαιότερο πέρασμα από το διάσελο στο Χαλκερό καθώς και το σημερινό πέρασμα της Νέας Εγνατίας.

Το οχυρό Α είχε διπλό ρόλο εποπτεύοντας και το θαλάσσιο πέρασμα προς τον κόλπο της Ν. Καρβάλης στα ανατολικά εκεί που σήμερα βρίσκεται το εργοστάσιο της Βιομηχανίας Φωσφορικών Λιπασμάτων (Β.Φ.Λ.), ενώ ελέγχει την περιοχή άσπρης άμμου από δυτικά.

Περιληπτικά αναφέρω τον αμυντικό ρόλο ανάλογα με την θέση του κάθε οχυρού:
1. Οχυρά Α,Β,Γ. Αφορούν την προστασία της πόλης από ανατολικά αλλά και την παρεμπόδιση εισβολέων από τα δυτικά και βόρεια προς την Θράκη.
2. Οχυρά Δ, Ζ, Ε, Η & Η1. Κλείδωναν από δυτικά τον ορεινό όγκο της Λεκάνης και προστάτευαν τον κύριο οδικό άξονα από Δράμα στο ύψος των οικισμών Αμυγδαλεώνα και Σταυρού.
3. Οχυρά Θ,Ι,Κ. Τοποθετημένα στο όρος Σύμβολο επόπτευαν τόσο την κοιλάδα μεταξύ όρους Συμβόλου και Παγγαίου, τα ορεινά περάσματα καθώς και την παραλιακή ζώνη.
Πολυβολεία και πρόχειρες οχυρωματικές θέσεις σε όλο το μήκος των παραλίων αλλά και στον ορεινό όγκο συμπλήρωναν τις ανάγκες ανάσχεσης. Σήμερα με προσεκτική παρατήρηση είναι ορατές οι θέσεις τους ακόμη και από την εθνική οδό που διέρχεται από τον Ν. Καβάλας με κατεύθυνση προς την Θράκη. Μια τέτοια θέση είναι και στον λόφο «Κουλέ» ακριβώς πάνω από την πόλη της Καβάλας, όπου παλαιότερα υπήρχαν οι πύργοι του Ανδρόνικου Β’ του Παλαιολόγου (1282-1320). Το «Μακρόν Τείχος» που συνέδεε τους πύργους, παράλληλα μετέφερε το νερό στην πόλη, που τότε περιορίζονταν στον βράχο της Παναγίας και την προστάτευε και από τις δύο κατευθύνσεις ανατολή και δύση από τους εισβολείς. Η καταστροφή από τις μεταγενέστερες οχυρωματικές επεμβάσεις με την δημιουργία ορυγμάτων αλλά και την χρήση υλικών από τα μνημεία αυτά, είναι και σήμερα ακόμη εμφανής. Αρκεί μια πεζοπορία στο σημείο για να την διαπιστώσει κανείς και βέβαια να εκτιμήσει την στρατηγική θέση του λόφου ανά τους αιώνες.

Ιστορία στον βράχο….’’σκληρές λέξεις’’

Χαράξεις σε βράχους με ονόματα στρατιωτών, βαθμούς και ημερομηνίες αδιάσειστες αποδείξεις της ανθρώπινης ανάγκης για «αιωνιότητα», εντοπίσαμε στην πρώτη γραμμή μάχης του οχυρού Β. Ανάμεικτα τα συναισθήματα μας, έκπληξη και συγκίνηση από την απρόσμενη αυτή ανακάλυψη. Η αγωνία, η ματαιότητα, η επιθυμία να γνωρίσουν οι μεταγενέστεροι αυτούς τους άγνωστους υπερασπιστές, ήταν χαραγμένη σε λίγες αράδες στην σκληρή πέτρα. Σταθήκαμε γεμάτοι σκέψεις μπροστά στον «βράχο της αγωνίας» προσπαθώντας να νιώσουμε τους στρατιώτες αυτούς και τους φόβους τους. Ατέλειωτες οι ώρες με το όπλο στο χέρι, φόβος για μια ξαφνική λάμψη στον ουρανό, αγωνία για μια ριπή στο σκοτάδι, για ένα νέο καλό στον ασύρματο. Γνώριζαν άραγε οι αγαπημένοι τους που βρίσκονταν, θα τους έβλεπαν ποτέ; Ποιος ξέρει πως ένιωσαν, τι τους έδωσε την δύναμη να σκαλίσουν την ύπαρξη τους στον ανεξίτηλο καμβά της πέτρας. Ίσως η δημοσίευση αυτή να εκπληρώνει την επιθυμία τους να μην ξεχαστούν, ίσως απλά να δίνει σε εμάς την ευκαιρία να μην τους λησμονήσουμε. Ότι και να είναι πάντως μας πρόσφερε την ευκαιρία να καταλάβουμε ότι αν σήμερα νιώθουμε ασφαλείς, το οφείλουμε σε εκείνους που κοιμόταν με τα μάτια ανοικτά και τα όπλα στο χέρι, στις πέτρινες αυτές πολιτείες. Είναι χειρότερο να υπάρχεις και να λησμονηθείς, από το να μην υπάρξεις καθόλου.
Όλες οι χρονολογίες που εντοπίστηκαν αφορούσαν την τριετία 1915-1917, εκτός από μία μόνο που αναφέρονταν στο 1927. Ιδιαίτερα δυσανάγνωστη η τελευταία, μας ανάγκασε να ψάξουμε ακόμη περισσότερο στις πηγές. Αυτό που προέκυψε είναι η επαναχρησιμοποίηση κάποιων από τις εγκαταστάσεις, σε ένα δεύτερο κύμα οχυρωματικής λογικής τα χρόνια εκείνα. Το γεγονός ότι δεν εντοπίστηκε καμιά άλλη βραχοχάραξη στα υπόλοιπα οχυρά, δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στο συγκεκριμένο και προδίδει την συνεχή παρουσία στρατεύματος. Σημάδια όπως «Δημήτρης Μπιτσίκος.. Δεκανεύς Ευβοίας ..Ετών 22…1927Β» θύμιζαν επιτύμβια στήλη, αν και γνωρίζουμε ότι δεν χύθηκε ούτε μία σταγόνα αίμα στα απόκρημνα αυτά βράχια.

Χρονικό Οχυρών

Ιούλιος 1916: Μπροστά στην απειλή της Γερμανοβουλγαρικής απειλής οι διοικητές του Δ’.Σ.Σ. και του Φρουρίου Καβάλας, ζήτησαν οδηγίες από το Υπουργείο Στρατιωτικών για το ενδεχόμενο εισβολής των προαναφερθέντων στρατευμάτων.
25 Ιουλίου 1916: Ο Υπουργός Στρατιωτικών Στρατηγός Κων. Καλλάρης απαντά με διάθεση αντίστασης από την πλευρά της κυβέρνησης, λόγω των διαπραγματεύσεων με τους συμμάχους, με τα εξής :
«Ουδέν οχυρών συνόρων θέλετε παραδώσει εις ουδένα, ούτε θέλετε εκκενώσει άνευ ειδικής ημών διαταγής την οποία θέλετε προκαλέσει, μόνον όταν παρουσιασθή το ζήτημα»
15 Αυγούστου 1916: Λίγες μέρες μετά την απόπειρα αντίστασης αλλά και με την αποτυχία συνεννόησης με τους συμμάχους για εδαφική ακεραιότητα και οικονομική βοήθεια, η Κυβέρνηση αποφασίζει να μην προβάλει αντίσταση και διατάζει το Φρούριο Καβάλας να αποσύρει από τα Οχυρά –με την βοήθεια του Δ’ Σ.Σ. τα πυροβόλα και τα πολυβόλα. Ο οπλισμός των οχυρών Λίσσε, Περιθώρι και Τουλουμπάρ μεταφέρθηκε στην Δράμα με πολλές δυσκολίες από το 7ο σύνταγμα Πυροβολικού στο οποίο είχε ανατεθεί το έργο αυτό.
17 Αυγούστου 1916: Ξεκίνησε η διάβαση των συνόρων από τους Γερμανοβουλγάρους.
18 Αυγούστου 1916: Το Δ.Σ.Σ. λαμβάνει διαταγή από τον Υ.Σ. για απόσυρση όλων των τμημάτων του σώματος αλλά και ολόκληρων φρουρών ερυμάτων (οχυρών) στις έδρες των Μεραρχιών. Σκοπός η αποφυγή οποιασδήποτε προστριβής.
20 Αυγούστου 1916: Ο Διοικητής του Δ’.Σ.Σ. συνταγματάρχης Χατζόπουλος με τηλεγράφημα του στο Υπουργείο στρατιωτικών αναφέρει ότι η συμπεριφορά των Βουλγάρων είχε γίνει εντελώς εχθρική. Παράκληση του και η βοήθεια από θαλάσσης με την υποστήριξη του Στόλου με διπλό όφελος, την στρατιωτική υπεροχή αλλά και τον εφησυχασμό του πλήθους που είχε συγκεντρωθεί στο λιμάνι.
23 Αυγούστου 1916: Κατάληψη οχυρών Δ και Ε. Το τηλεγράφημα που ο Συνταγματάρχης Χατζόπουλος έστειλε στην Κυβέρνηση για να λάβει οδηγίες, δυστυχώς δεν πρόλαβε να απαντηθεί. Την ίδια κιόλας μέρα οι Βούλγαροι κατέλαβαν τα οχυρά Δ και Ε.
24 Αυγούστου 1916: Κατάληψη οχυρών I,Z, και Η.
25 Αυγούστου 1916: Κατάληψη οχυρών Α,Β και Γ. Ο Συνταγματάρχης Χατζόπουλος αντιλαμβανόμενος τον άμεσο κίνδυνο υποσιτισμού και γνωρίζοντας την δυσμενή θέση του ελληνικού στρατού αναγκάσθηκε να ζητήσει τον επισιτισμό της πόλεως από Δράμα κατόπιν συνεννοήσεως με τους Βουλγάρους και να παραδώσει και τα “τελευταία σύνορα’’ όπως πριν ανέφερα.
Η παράδοση των οχυρών ήταν πλέον μια πραγματικότητα, σχεδόν αμαχητί παραδόθηκαν στους Βουλγάρους πριν καν προλάβουν να προσφέρουν έστω και λίγα στην άμυνα της πόλης. Η 13/25 Αυγούστου 1916 ήταν η τελευταία μέρα που η ελληνική σημαία κυμάτιζε στις κορφές των βουνών της Καβάλας, ακριβώς ένα μήνα μετά από τις γενναίες διαταγές του Υ.Σ. Στρατηγού Κ. Καλλάρη ότι «ουδέν οχυρών συνόρων θέλετε παραδώσει εις ουδένα»!
Οι τελευταίοι Έλληνες στρατιώτες και αξιωματικοί εγκατέλειψαν τα βόρεια υψώματα της Καβάλας στις 6 Σεπτεμβρίου 1916, «έτσι, η φρουρά της Καβάλας περιορίστηκε μέσα στην πόλη, χωρίς καμία δυνατότητα άμυνας»[1]

Το Δ’ Σώμα Στρατού παραδόθηκε και μέχρι την 14η Σεπτεμβρίου 1916 είχε μεταφερθεί σιδηροδρομικά «φιλοξενούμενο» στο Γκέρλιτς της Γερμανίας (κοντά στα σύνορα με την Πολωνία). Περίπου 8.000 οπλίτες και 200 αξιωματικοί βρέθηκαν εκεί μέχρι το τέλος του πολέμου. Δυστυχώς μεταξύ αυτών που πέθαναν κατά την αιχμαλωσία ήταν και ο Συνταγματάρχης Χατζόπουλος (5-4-1918), που παρά τις προσπάθειες του δεν μπόρεσε να αποτρέψει την παράδοση του Δ’Σ.Σ.
Την ίδια τύχη λίγο νωρίτερα είχαν και τα οχυρά του Ρούπελ (27-5-1916) που επίσης παραδόθηκαν χωρίς μάχη. Τα δικά μας όμως δεν είχαν ποτέ την ευκαιρία να ανταποδώσουν την ντροπή στους κατακτητές όπως το Ρούπελ που δοξάστηκε κατά τον Β΄Π.Π. αναδεικνύοντας την αυταπάρνηση και την πίστη των Ελλήνων στην πατρίδα τους.

Επίλογος
Λήθη στα πέτρινα χρόνια

Απομεινάρια τώρα μιας άλλης εποχής, στέκουν βουβά στις κορφές των λόφων λησμονημένα και καταδικασμένα στο πέρασμα του χρόνου. Σε λίγα χρόνια η ίδια η φύση θα τα περάσει στην άγνωστη ιστορία μας, καλύπτοντας τα έως ότου κάποιοι άλλοι τα αναζητήσουν.
Λίγοι σήμερα γνωρίζουν ακόμη και την ύπαρξη τους, παρά την παρουσία τους σχεδόν ένα αιώνα στους κοντινούς λόφους της πόλης της Καβάλας. Αποτέλεσαν σημαντικά σημεία άμυνας και στις δύο βουλγαρικές κατοχές και μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 40 είχαν πλέον χαθεί από την μνήμη των ντόπιων. Ίσως και εμείς σήμερα να πράτταμε το ίδιο, έχοντας θλιβερές μνήμες από την περίοδο αυτή. Αν όμως τα βλέπαμε με ιστορική ματιά, θα μπορούσαν ακόμη και να αποτελέσουν σημεία επίσκεψης για τους φίλους της ιστορίας και ιδιαίτερα της πρόσφατης. Είναι η θέση τους τέτοια, στην κορυφή των λόφων, με την υπέροχη πανοραμική θέα και την πλούσια βλάστηση, που κόβει την ανάσα. Σήμερα αναψυχή και γνώση, κάποτε φόβος και αγωνία, το ίδιο μέρος διαφορετικά συναισθήματα. Αν δεν αναδειχτούν, αν δεν τους δοθεί η θέση που τους αξίζει στην μνήμη μας σαν τους «παππούδες» των μεγάλων οχυρώσεων του 40, χάνεται ένα κομμάτι της ιστορίας μας, ένας κρίκος με το παρελθόν. Αυτοί που πιστεύουν ότι μόνο τα ιδιαίτερα μνημεία αξίζει να μνημονευθούν πιστεύω ότι σφάλουν, το παραμικρό στοιχείο μπορεί να είναι σημαντικό γιατί αποτελεί την συνέχεια μιας σειράς άλλων, που όλα μαζί δίνουν την πλήρη εικόνα. Ας μην είμαστε λοιπόν «επιλεκτικοί» και ας προσπαθήσουμε ο καθένας με τον τρόπο του να προσθέσει μια πληροφορία έστω και ασήμαντη γιατί ποτέ δεν γνωρίζουμε την πραγματική σημασία της. Στις περιπλανήσεις μας στις κορφές αυτές πάντα καταλήγουμε σε μια ευχή: ’’καλή τύχη στην λίθινη πανοπλία που για αιώνες μας προστάτεψε από τους εχθρούς…..’’

Τελευταίο αλλά όχι ασήμαντο, θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και συνοδοιπόρους Θ.Λυμπεράκη, Γ. Λεπίδα, Κ. Λεμπιδάκη, Γ. Μιχαηλίδη, Σ. Καρακολίδου, Ν. Θεοδωρίδη για την βοήθεια τους στην έρευνα και την συντροφιά τους στις μοναδικές αυτές αποδράσεις.

[1] “Επίτομη Ιστορία της Συμμετοχής του Ελληνικού Στρατού στον Α΄Π.Π. 1914-1918” Γ.Ε.Σ. Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού, Αθήνα 1993, σελ.99